فرونشست 2متری وبحران تامین مواد غذایی با خشک شدن زاینده رود، راهکارهای علاج بخشی این شریان حیاتی - وبلاگ بهسایا

به گزارش وبلاگ بهسایا، محققان معتقدند اگر امروز به شرایط بحرانی زاینده رود رسیدگی نشود، در آینده با عواقب آن شامل فرونشست تا حدود 2 متر در برخی از منطقه ها، بحران تامین آب کشاورزی، صنعتی و شرب، بحران تامین مواد غذایی، بروز خشکسالی و افزایش ریزگردها روبرو خواهیم شد و آنها یادآور می شوند، گام نخست علاج بخشی این رود اصلاح مصرف منابع آب و انرژی است که اجرای آن وابسته به همه مردم است.

به گزارش وبلاگ بهسایا، زاینده رود، بزرگترین و پرآب ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه های زاگرس مرکزی به ویژه زردکوه در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه گرفته و در دشت مرکزی ایران به سمت شرق پیش می رود تا در نهایت به جلگه تالاب گاوخونی می ریزد. از این رو این حوضه آبریز هجدهمین اثر طبیعی است که از طریق سازمان میراث فرهنگی در 20 بهمن 1389 در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت.

رودخانه آب شیرین و دائمی زاینده رود از گذشته دارای اهمیت خاصی بوده؛ زیرا در منطقه ای خشک با اقلیم ناپایدار قرار داشته است. به همین دلیل از سالیان دور برای این رودخانه، تقسیم نامه (نظم و نسق) ویژه تنظیم می کردند. آخرین تقسیم نامه زاینده رود طومار شیخ بهایی نام دارد. بر اساس این طومار کل آب رودخانه به 33 سهم کلی و 275 سهام جزئی تر، بین هفت بلوک آبخور آن تقسیم می شد؛ محدوده ای که از حدود 70 کیلومتری غرب اصفهان تا 120 کیلومتری شرق این شهر ادامه داشت.

حالا این روزها زاینده رود در بحرانی واقع شده است که دیگر هیچ تقسیم نامه ای دوای درد آن نیست و نوک پیکان این بحران به سمت خشکسالی، تغییر اقلیم و دخالت های انسان نشانه رفته است و به گفته دکتر نادی، محقق این حوزه اگر این رود خشک گردد، باید در انتظار انتقام طبیعت باشیم؛ انتقامی که خود را در تخلیه کامل آبخوان، بروز فرونشست تا حدود 2 متر در برخی از منطقه ها، بحران تامین آب کشاورزی، صنعتی، شرب، بحران تامین مواد غذایی و بحران زندگی، عدم جریان آب سطحی و بروز خشکسالی و از بین رفتن فضای سبز و افزایش ریزگردها نشان خواهد داد.

رودی که از قرن چهارم هجری تقسیم نامه داشته است

دکتر بهرام نادی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف آباد در گفت و گو با وبلاگ بهسایا با اشاره به اهمیت زاینده رود، گفت: زاینده رود، رودی کهن با سر منشاء کوه های زاگرس تا بستر تالاب گاو خونی ادامه داشته است و دست نوشته های یافت شده در خصوص تقسیم آب زاینده رود به قرن چهارم هجری قمری (دوره آل بویه) برمی گردد.

وی رودخانه زاینده رود را به منزله شریان حیاتی استان اصفهان دانست که نقش موثر و چشمگیری در جمیع ابعاد زندگی در استان اصفهان و چهار محال و بختیاری دارد و اظهار کرد: تامین آب شرب، آبیاری فضای سبز پیرامون رود، تامین آب کشاورزی به صورت مستقیم از رودخانه و یا به صورت غیر مستقیم با تغذیه سفره های آب زیر زمینی، تامین آب مورد نیاز صنعت، تامین آب محیط زیست، کاهش آلایندگی و ریزگردها و بهبود زیست بوم، جذب گردشگر و زیبایی شهر و ... از طریق زاینده رود انجام می گردد.

نادی به منابع تاریخی این حوضه آبریز اشاره کرد و به نقل از صاحب بن عباد، وزیر دانشمند آل بویه به سرپرست وادی زرین رود (میراب زاینده رود)، گفت: وی در این باره عنوان می کند که ما تو را به سبب کفایت تو که از تجربه مایه گرفته است و درایت تو که از خرد سیراب شده و امانتی که موجب آرامش است و استواری تو در کارها مورد اعتماد قرار داده و به سرپرستی رودخانه زرین رود گماشتیم ...و بدان که این کار که بر عهده تو گذاشته شده، از اموری است که قوام ملک و عایدات آن و زندگی مردم بدان بسته است، پس چنان باش که از تو انتظار می رود ...؛ به عبارتی حیات و زندگی در دشت اصفهان به جریان آب زاینده رود گره خورده است.

خشک شدن زاینده رود در عصر معاصر آمیخته به فناوری

این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد نجف آباد مواردی همچون سوء مدیریت در مصرف و نگهداری منابع آب، عدم سرمایه گذاری مناسب در انطباق میزان مصرف و منابع تامین آب را سبب خشکی زاینده رود می داند و ادامه می دهد: منظور از سرمایه گذاری مناسب مواردی همچون سرمایه گذاری در بخش تولید (کشاورزی نوین، صنعت با مصرف آب کم، انرژی های تجدید پذیر و..)، خدمات (حمل و نقل با کاهش سوخت فسیلی و ...) و معشیت متناسب با اقلیم خشک، بارگذاری جمعیتی متناسب با محدودیت های دشت می تواند باشد.

جدول منابع و مصارف آب حوضه زاینده رود به صورت زیر است:

وی در این باره چنین توضیح می دهد: در قسمت منابع (کوهرنگ3 و بهشت آباد) فقط بر روی کاغذ هستند و تا کنون اجرایی نشده اند ولی در قسمت مصارف (تخصیص های چهارمحال و بختیاری، شرب یزد، شرب کاشان و شرب اصفهان) عملاً سال ها است که اجرا می گردد. متاسفانه در سال های گذشته همواره شاهد آن بوده ایم که بخش های مختلف کشاورزی و دامداری (افزایش سطح زیر کشت در بالادست و توسعه دامداری ها و ...)، صنعت (استقرار صنایع آب بر و آلاینده همچون فولادسازی، پالایشگاه، نیروگاه سوخت فسیلی با سیکل ترکیبی، صنایع سنگ بری و ...) و آب شرب (توسعه شهری در دشت اصفهان و اضافه شدن شهرهای خارج از دشت اصفهان به منابع آبی زاینده رود) قبل از آن که منابع ایجاد گردد، بارگذاری بیش از منابع شکل گرفته است.

نادی معتقد است در واقع بخش مصارف، با برداشتن از سهمیه محیط زیست رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی و حقابه کشاورزان تا به امروز تأمین شده اند.

اینکه با از دست رفتن زاینده رود باید در انتظار چه عواقب زیست محیطی باشیم، این محقق حوزه عمران - ژئوتکنیک چنین پاسخ می دهد: عدم تغذیه سفره های آب زیر زمینی و تخلیه کامل آبخوان، بروز فرونشست تا حدود 2 متر در برخی از منطقه ها، بحران تامین آب کشاورزی، صنعتی، شرب، بحران تامین مواد غذایی و بحران زندگی، عدم جریان آب سطحی و بروز خشکسالی و از بین رفتن فضای سبز، محیط زیست گیاهی و جانوری و افزایش ریزگردها نتیجه خشک کردن زاینده رود است که باید منتظر عواقب آنها باشیم.

وی به میزان برداشت سالیانه آب از سفره های زیر زمینی اشاره و خاطر می کند: با توجه به جدول تامین و مصارف آب، برداشت سالانه 303 میلیون متر مکعب آب از منابع آب زیر زمینی مشاهده می گردد و برداشت آب زیر زمینی در دشت اصفهان در سال 1361 معادل 7.5 میلیارد متر مکعب تخمین زده شده است.

نادی تاکید دارد: از سال 1361 تا سال 1396 معادل 3 میلیارد متر مکعب از منابع آب زیر زمینی برداشته شده است که نتیجه آن بروز فرونشست با حداکثر نرخ سالانه 18 سانتی متر است. ادامه فرایند برداشت از منابع آب زیر زمینی باقیمانده، بدون تغذیه آن از طریق رودخانه زاینده رود به مفهوم تخلیه کامل منابع در محدوده زمانی سال 1409 تا 1415 هجری شمسی خواهد بود.

نادی، تخلیه کامل آبخوان را به معنای بروز تغییر شکل های تا 2 متر، ایجاد آسیب به سازه ها و تاسیسات شهری و آسیب جدی به زیست و زندگی می داند.

وی ادامه می دهد: اگر یک برآورد اولیه اقتصادی از منابع آب زیر زمینی در دشت اصفهان با قیمت میانه دنیای هر متر مکعب آب به قیمت 2.04 دلار بر آب مصرفی خانگی داشته باشیم، قیمت گذاری آب زیر زمینی باقیمانده با حجمی کمتر از 4.5 میلیارد متر مکعب، در مجموع 9 میلیارد دلار خواهد بود. راندمان تولیدات کشاورزی به ازاء هر متر مکعب آب کمتر از 2 دلار است. نکته اساسی این مطلب به مفهوم آن است که به ازاء 9 میلیارد دلار تمامی سازه ها، تاسیسات، زیر ساخت ها، آثار تاریخی و زیست بوم و زندگی در این دشت با چالش جدی روبرو خواهد شد. نتایج تحقیق در خصوص برداشت بی رویه آب زیر زمینی که یکی از اثرات آن فرونشست است، نشان از هشدار جدی برای حفظ و حراست از قطره قطره آب منابع زیر زمینی است. در منطقه ای که زلزله در آن رخ می دهد، امید به بازسازی و ترمیم سازه ها و تاسیسات وجود دارد، لیکن در دشتی که منابع آبی آن از بین رفته ولو اینکه سازه ها و تاسیسات نیز سالم بمانند، امکان ادامه حیات به سبب نبود آب میسر نخواهد بود.

راه چارههای علاج بخشی زاینده رود

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد راه چاره اصلی علاج بخشی زاینده رود را در ایجاد تعادل بخش منابع و مصارف به منظور تامین حق آبه محیط زیست مطرح نمود و افزود: اینکه با وجود تنش آبی و کاهش بارندگی در کشور می توان راه چارههای علاج بخشی زاینده رود را اجرایی کرد، باید گفته گردد که در صورت مدیریت صحیح منابع و مصارف، سازگار با اقلیم خشک می توان علاج بخشی را انجام داد، ولی نیازمند یک عزم و اراده ملی در رده کلان مدیریت کشوری و استانی و شهری و عموم مردم است.

وی اظهار کرد: ما عادت به مصرف زیاد آب و اسراف آب در تمامی بخش ها کرده ایم، ولی لازم است عادت های غلط با شیوه های صحیح و سختگیرانه در تمامی زمینه ها اصلاح گردد و آب بر اساس دیدگاه اقتصادی حاکم بر دنیا مصرف گردد. به طور مثال صادرات محصولات کشاورزی به مفهوم صادرات یارانه در بخش انرژی و آب در تولید محصولات کشاورزی و صنعت خواهد بود.

یادمان باشد گام نخست اصلاح مصرف منابع آب و انرژی وابسته به تصمیم من و شماست.