آس بادها، یادمان های علمی که باد را به خدمت می گیرند
به گزارش وبلاگ بهسایا، از دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخی تنها یافته های باستان شناسی ما را با چگونگی کاربردی کردن علم مکانیک آشنا می کنند اما در دوران اسلامی خوشبختانه علاوه بر وجود آثار و نشانه ها، متون بر جای مانده به گونۀ عینی تر ما را با فرضیات، تئوری ها و نظریات علمی در همۀ رشته های علوم و از جمله مکانیک آشنا می کنند.
در دوران اسلامی دانشمندان متعددی به موضوع مکانیک کاربردی پرداخته اند.
از جمله پسران موسی بن شاکر خراسانی (سه برادر به نام های محمد، احمد، حسن) (سده سوم،ق)، زکریای رازی (251-313ق)، محمد کاتب خوارزمی (سده چهارم،ق)، محمد کرجی (420ق)، ابوعلی سینا (370-428ق)، ابوریحان بیرونی (362-442ق)، عمرخیام نیشابوری (493-517ه.ق)، مظفر اسفزاری (437-545ق)، عبدالرحمن خازنی (سده ششم،ق) و محمد حافظ اصفهانی (سده نهم،ق) . دمشقی نیز در سال 700 ه.ق در کتاب نخبة الدهر، آس بادهای سیستان را توضیح داده است.
احمدبن موسی بن شاکرخراسانی مهندس برجسته ای بود که مهم ترین کتاب مکانیکی را در قرن سوم ه.ق به نام کتاب الحیل تالیف کرد که یکی از برجسته ترین و تاثیرگذارترین کتاب های مکانیک محسوب می شد. در این کتاب حدود یک صد دستگاه مکانیکی ابداعی از جمله چرخ های بادی توضیح داده شده و نزدیک به 80درصد طرح ها منعکس کنندۀ انواع مختلف ظروف و ابزار و سیستم های ساده و پیچیده ای هستند که با هوا و مایعات کنترل می شوند به احتمال زیاد منظور از چرخ بادی آس باد بوده، سیستمی که در برخی از نواحی بادخیز و کم باران ایران از لوازم اصلی چرخۀ حیات بوده یا به تعبیری چرخ زندگی محسوب می شده است.
در لغت نامه دهخدا آس به معنی دو سنگ گرد برهم نهاده است و چون سنگ زبرین به قوت دست آدمی یا ستور یا آب یا باد بچرخد، دست آس، خرآس، آب آس یا آسیاب و آس باد یا بادآس نامیده می شود.
بیشتر نویسندگان جدید تاریخ تکنولوژی از جمله جوزف نیدهام و رابرت فوریز در مورد پیدایش آسیای بادی (آس باد) در ایران اتفاق نظر دارند. این اختراع ایرانی ها که در ابتدا در ایران و افغانستان کاربرد داشت، در قرن ششم ه.ق به سراسر سرزمین های اسلامی و حتی خاور دور راه یافت. اما نخستین نوشته ای که در آن از آسیای بادی نام برده شده، کتاب هندی قدیمی به نام آرتا ساسترای کنتیلیاArthasastra of Kantilya است که در حدود سال 400 پیش از میلاد مسیح نوشته شده است. اگرچه سندی مکتوب دال بر وجود آس باد در ایران دیده نشده اما این دلیل بر نبودش نیست.
بی تردید در دوران تاریخی در ایران از آس باد استفاده می شده است زیرا در صدر اسلام آس باد سازه ای شناخته شده بوده است.
از اوایل دوران اسلامی در نوشته های مورخان به صراحت در باره آس باد بحث شده است. مسعودی در حدود سال345 ه.ق از قول طبری نوشته است: عمر خلیفۀ دوم مسلمین از یک بردۀ ایرانی به نام ابولؤلؤ پرسید: شنیده ام که تو به خود بالیده و گفته ای که می توانی آسیایی بسازی که با باد حرکت کند. ابولؤلؤ جواب داد: به خدا سوگند آسیایی بسازم که همۀ جهان دربارۀ آن سخن گویند.
براساس نوشته مسعودی در هیچ نقطۀ جهان بیشتر از سیستان از باد استفاده نمی کنند گویا استفاده از باد در سیستان به دو منظور بوده است، هم آس بادها را به گردش در می آورده و هم با استفاده از انرژی باد آب از رودخانه بالا می کشیدند، استخری نیز در سال 341ه.ق از بادهای شدیدی در سیستان یاد کرده که آسیاهایی را می چرخانیده است. قزوینی (متوفی682ق) در ضمنً توصیف سیستان یادآور شده است: در آنجا باد هیچگاه آرام ندارد و بنابراین به اتکای این باد آسیاهایی برپا شده، آنها همۀ غلۀ خود را با این آسیاها آرد می کنند. آنجا سرزمین گرمی است و آسیاهایی دارد که وابسته به باد است.
البته می دانیم که آس بادها منحصر به سیستان نبودند و در جاهای دیگری هم که وزش باد زیاد بوده مردم از انرژی باد استفاده می کردند که معمول ترین استفاده در آس بادها بوده است.
آن مناطق که عمدتا در نیمۀ شرقی ایران قرارداشتند، در معرض بادهایی بودند که از کوه های بابا در افغانستان و هندوکش برمی خاستند و شتابان به سمت کویر لوت و دشت کویر می شتافتند، و در راستا خود در مناطقی چون خواف، نهبندان و سیستان به مبتکران و اندیشمندان امکان می دادند که آسباد بسازند.
منبع: گردشبان