استاد حسن کوکبی، گنجینه زنده بشری در قفل سازی سنتی قزوین
به گزارش وبلاگ بهسایا، هنر قفل سازی که درآن با نقش زدن بر فلز، طرح های زیبا و دلنشین از نقوش تزئینی پدید می آید، از دوره صفویان در قزوین رواجی ویژه یافت و سالیان طولانی، قزوین در زمره شهرهایی به شمار می رفت که صنعت قفل سازی در آن رونق داشت. هنرمندانی، با ذوق و هنر خویش، قفل هایی ماندگار می ساختند، اما امروز از آن دوران و از جمع صنعتگران و هنرمندان بسیار، تنها استاد حسن کوکبی باقی مانده و چراغ این صنعت هنر را در قزوین روشن نگه داشته است استادی از جنس لبخند و مهربانی و صبوری.
یگانه استاد قفل ساز شهر ما، یکی از انسان های مهربانی است که در میانه هر کلام و بیانش تورا میهمان خنده های آرام و دلنشینش می نماید، مردی که چاشنی صبوری و پختگی مثال زدنی اش را این روزها کمتر می توانی ببینی و بیابی! استاد کوکبی 55 سال است با آهن دست و پنجه نرم می نماید و بیشتر از قفل های زیبا و پُر رمز و نمادش، آهن روح و درونش نرم و صیقلی شده؛ گاهی در می مانی که او بر آهن تاثیر گذاشته و آن را به نرم و موم ساخته یا که برعکس ...
حسن کوکبی این هنرمند کمتر شناخته شده و البته بی ادعا و با اخلاق در سال 1333 در قزوین به دنیا آمد . پدرش محمود کوکبی و پدر بزرگش ابراهیم کوکبی قفل ساز بودند جدش هم، حاج تقی کوکبی بود که به اوستا تقی قفل ساز معروف بود. از 7 سالگی در کارگاه پدری مشغول به کار شد و از همان زمان دم دادن به فلز را آغاز کرد. در 14 سالگی طریقه ساخت انواع قفل را یاد گرفت و به طور رسمی قفل ساز شد..
به گفته خودش اولین کارگاهی که در آن مشغول شد در ابتدای سعدالسلطنه، راسته وزیر بود تا سال 52 ، بعد مغازه ای در نبش خیابان عبیدزاکانی خرید که تا سال 1374 آنجا بود و از آن به بعد هم، تا حالا در خیابان ولیعصر مشغول به کار است.
آثار استاد با الگوی قفل های قدیمی و آثاری کاملا منحصر به فرد و بدیع است که در هیچ جا دیده نمی شوند ، طراحی قفل ها را خودش انجام می دهد، دقیقا در هنگام ساخت، آن را طراحی می نماید که بیشتر شامل اشکال حیوانات و به صورت مختصر (انتزاعی) است، تفاوت طرح های او با سار آثار این رشته در نحوه حجم دادن به این اشکال است.
قفل ها را در اندازه های مختلف، از 7 میلیمتر تا 70 سانتی متر می سازد جنس آنها هم از فلزات مختلف و ترکیب آنها مثل برنج و آهن و... است که در نحوه ساخت کلید و قفل آنها هم رموز شخصی خود را دارد.
استاد کوکبی می گوید: این هنر در این شهر مهجور مانده و تمام سعی من این است که دوباره اسم قزوین را در این رشته زنده کنم و مجموعه ای تهیه کنم که این ادعا را ثابت کنم.در تمام کارهایی که انجام می دهم، چه در کشاورزی و پرورش گل و چه در قفل سازی، فقط یک موضوع بیشترین اهمیت را برایم دارد و آن هم اینکه، در زمان کار غرق در تفکر و تخیل می شوم و آرامش بعد از تمام شدن کارهایم، یک جهان ارزشمند است.
تاریخچه و قدمت قفل سازی
در رابطه با تاریخچه قفل سازی شواهد به دست آمده، مؤید آن است که این هنر حداقل از قرن ششم میلادی به بعد در کشورمان رواج داشته است. درآن زمان هنر قفل سازی نیز همانند سایر صنایع وابسته به فلز کاری از اهمیت ویژه ای بر خوردار بود لیکن در ادوار اسلامی در قالب شاخه ای مجزا از هنر به تکامل و ترقی دست یافت. در این دوران قفل علاوه برخصوصیت امنیتی که داشت ، کاربری سمبولیک نیز یافت چنان که دربستن دخیل به نخل ها و علم های عزاداری جهت قضای حاجت نیز استفاده می شد. درآن زمان قفل در نذربندی های مذهبی اهمیتی همانند ایمن داشتن خانه ها و صندوقچه ها از گزند حوادث پیدا کرد و مراکز عمده فراوری آن در ایران شامل تبریز، اردبیل، سراب، زنجان، قزوین، تهران، سمنان، کاشان، اردستان، نجف آباد ، اصفهان، چال شتر ، یزد، مهریز، ابرکو، بوانات، شیراز، فسا، جهرم، همدان، کرمانشاه، کرند، بروجرد، بجنورد، مشهد، نیشابور، کرمان می شد.
انواع قفل
قفل ها به طور کلی به دو دسته تصویری و هندسی تقسیم می شوند و این هنر از دوره ساسانی در ایران رواج داشته است، جنبه آیینی آن بعد از اسلام بخصوص در دوره صفویه به اوج رسیده و صنعتگران هنرمند ایرانی این هنر و صنعت را فرا گرفته اند. در آن دوران قفل علاوه بر خصوصیت امنیتی، کاربرد سمبولیک نیز داشت و ظهور قفل فولادی در زمان صفویه تحول عظیمی را در این صنعت بوجود آورد
قفل ها به لحاظ ساختار کاربردی به سه دسته قفل رمزی، قفل کلیدی و قفل طلسمی تقسیم می شوند.
قفل هایی که بدون کلید باز و بسته می شوند به قفل های رمزی مشهورند. این قفل ها مرکب از چند حلقه عریض متحرک است که در هر حلقه حرف یا حروفی نوشته شده و در هنگام بازکردن قفل درکنار هم قرار می گیرند. قفل کلیدی نیز به قفل هایی می گویند که با یاری کلید باز و بسته می گردد این قفل ها در انواع مختلفی چون قفل فنر خاردار، قفل فنر خمیده و قفل فنر پیچ دار قابل مشاهده اند. قفل طلسمی هم از نمونه هایی است که انتقال آن نوعی ایمنی و اتکا به صاحب قفل و دور شدن آن از چشم بدخواهان می بخشید
مهارت قفل سازی سنتی قزوین به شماره 111 در فهرست آثار ناملموس و استاد حسن کوکبی هنرمند پیشکسوت این حرفه و تنها بازمانده هنر قفل سازی قزوین با عنوان گنجینه زنده بشری در قفل سازی سنتی با شماره 32 در فهرست حاملان میراث ناملموس به ثبت رسیده است.
گزارش از اعظم اکبرحلوائی
مدیر موزه شهر قزوین
منبع: میراث آریا